باقیات صالحات خواجه عتیق | یادی از قدیمی‌ترین وقف‌نامه حرم مطهر رضوی

به گزارش شهرآرانیوز؛ با ترویج و توسعه مذهب تشیع در نقاط مختلف ممالک اسلامى و کوشش پیروان این مذهب در ساخت آرامگاه‌هاى بزرگان دینى و زیارتگاه‌هاى شیعى، بسیارى از خیران و واقفان به این سمت‌و سو سوق داده شدند که اموالى را براى توسعه و آبادانی این مراکز مذهبى وقف کنند. پدید‌آمدن موقوفه‌هایى با مصرف‌هاى زوارى در شهرهاى زیارتى همچون مشهد ازآن جمله است.

قدیمی‌ترین وقف‌نامه رسمی

وقف‌نامه گوهرشاد‌بیگم را که به سال ۸۲۹ هجری قمری نوشته شده است، قدیمی‌ترین وقف‌نامه حرم می‌دانند، اما از‌آنجا‌که اصل این وقف‌نامه دیگر وجود ندارد، درباره آن تردید‌هایی است. برای همین نسخه‌شناسان و مورخان، نخستین سند رسمی وقف را به وقف‌نامه «عتیق‌علی بن احمد ملک طوسی» معروف به «خواجه عتیق منشی» نسبت می‌دهند و آن را قدیمی‌ترین وقف‌نامه حرم مطهر رضوی می‌نامند.

وقف ۲۱ موردی

این وقف‌نامه که مربوط به سال ۹۳۱ هجری قمری است، بزرگ‌ترین موقوفه آستان قدس رضوی نیز هست که تولیت امور و اداره آن اکنون بر‌عهده یکی از افراد خاندان عتیقی است. وقف‌نامه عتیقی شامل ۲۱ مورد وقفی شامل باغ، قنات، مزرعه، بلوکات، حمام، خانه و سرا، آب رودخانه و زمین می‌شود که بخشی از آن‌ها در اطراف مشهد (اخلمد، کنه‌بیست، رادکان و...)، مقداری در کلات (ابیورد) و بلوکی در شاندیز قرار دارد.

وقف‌نامه عتیقی در ابتدا خطبه‌ای فنی و مفصل در حمد و ثنای خداوند و مدح پیامبر (ص) و آل اطهار (ع) دارد و پس از آن، واقف ضمن معرفی خود و تولیت وقف، شرایط متولی و وقف را به تفصیل شرح می‌دهد.

در ادامه وقف‌نامه، واقف با ذکر تاریخ «آخر جمادی‌الثانی سال‌۹۳۱ هجری‌قمری» و سپس ضمن ذکر نام خود، فهرست دقیق رقبات و مزارع (کنه‌بیست، کاریز پایین، شاه طغرای، جایاب اخلمد و رادکان)، قنات‌ها (چاه خاصه تماما، قنات دایره و ثلثان قنات جاریه حمید)، باغ‌ها (عماد، گلابکار، باغ مشهور به امیر حسین بقال و تمامت یک نصف باغ مشهور به باغ علاءالدین) حمام، پنج از چهارده سهم آب رودخانه شاندیز، طاحونه‌ها و سرا‌هایی را که در مشهد و حومه و ابیورد (واقع در ترکمنستان کنونی) به بیع شرعی از ملاک حقیقی خریده و تا آن زمان مالک و متصرف آن بوده به قصد وقف بر روضه منوره رضوی، شرح می‌دهد.

خواجه عتیق منشی کیست؟

در متون کهن تاریخی درباره خواجه‌عتیق نوشته بسیار است. برهمین‌اساس، تاریخ‌نگاران او را این‌گونه توصیف کرده‌اند: «خواجه عتیق منشی از اعقاب خواجه نصیرالدین توسی و از استادان مسلم خط نستعلیق بود. او در فنون صحافی، وصالی، جلدسازی و تذهیب مهارتی خاص داشته، در عرصه کتابت، انشا و شاعری هم استادی متبحر بوده و نامش در شمار شاعران رباعی‌سرا قرار گرفته است.

نبوغ و خلاقیت خواجه در عرصه هنر سبب شد در دوره شاه‌اسماعیل صفوی در جرگه منشیان قرار گیرد و مقام ریاست دیوان انشا به او واگذار شود. خواجه‌عتیق در دوران خدمت خود، تغییر و تحول‌های بسیاری در نظام مکاتبات دیوانی به وجود آورد و برای نخستین‌بار مبدع طغرای (منشور) جدید شاهی در فرمان‌های سلطنتی شد.» روایت است که او پس از مدتی از منصب خود استعفا داده و راهی مشهد می‌شود و تا پایان عمر در جوار حریم حرم روزگار را سپری می‌کند و پس از وفات نیز در کنار مدرسه شاهرخی (بالاسر) به خاک سپرده می‌شود.

حرم و ۴۵۲ واقف

ناگفته نماند که آستان قدس رضوی به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام، ۴۵۲ واقف دارد که اموال و املاک خود را وقف حضرت‌رضا (ع) کرده‌اند.